вівторок, 4 січня 2022 р.

Привілей Стефана Потоцького для чортківських міщан. Чортків, 27 березня 1722 року

Оригінал: в 1920-их рр. зберігався в міському уряді Чорткова, зараз AGAD, Zb. A. Czołowskiego, Sygn.195;
ПублікаціяКоструба Теофіль Матеріяли до історії м.Чорткова // Записки НТШ. - Том CL, Львів, 1929. - с.188-191.

Stefan z Potoka na Czortkowie, Połonny i Maciejewicach Potocki, Referendarz Koronny, Pułkownik Wojsk J. K. Mści Koronnych i Rzeczypospolitej.

Wszem wobec i każdemu zosobna, komu o tym teraz i na potomne czasy wiedzieć będzie należało, wiadomo czynię. Jako wszelkie na świecie państwa i prowincje, owszem i świat sam bez prawa i należytego porządku stać nie mogą, tak w szczególności każde miasto bez tychże praw, porządku i swobód żadną miarą utrzymać się i obejść nie mogą.

Przeto ja, będąc z łaski i dyspozycjej Boskiej iure legitimo dóbr miasta Czortkowa z przyległościami w województwie ruskim, ziemi halickiej a powiecie trembowelskim leżących dziedzicem, chcąc to miasto moje Czortków przez częste nieprzyjaciół koronnych inkursje przed lat kilkunastu funditus zrujnowane ku jako najlepszemu stanowi, porządkowi i rozmnożeniu przywieść, umyśliłem one nowymi prawami, wolnościami, na miejscu starych zgubionych i przez przerzeczonych nieprzyjaciół pobranych lub popalonych opatrzyć i udarować, w ten sposób.

Ponieważ tu w tych krajach nie wszędzie jest taki zwyczaj, aby po miastach dziedzicznych wojtowie bywali, tylko na ich miejsca lantwójtowie obierani bywają,  zaczym w tym dalszej woli i dyspozycji mojej, tudzież i akcessorów moich, wolne in posterum proiectu kreowanie wójta zostawiwszy postanawiam, aby w niebytności wójta człowiek cnotliwy, wiarygodny, rozumny i niepodejrzany za kandydata na lantwójtowstwo był od całego miasta podany, a ten ma być ode mnie aprobowany i na urząd przysiąże. Inquantumby zaś tenże lantwójt dla słusznych przyczyn zdał się być incapax urzędu swego, tedy wolno będzie mnie dziedzicowi tego degradować, a inszego uczynić. Lantwójtowi zaś wolno będzie przysiężnych czterech, których zechce z pospólstwa, wiarygodnych, rozsądnych do sądu swego za akcessorów przybrać, nie ujmując nic jednak zwyczajowi tutejszemu, gdzie w każdej sprawie burmistrze z lantwójtem za siadają.

Burmistrzów powinno być czterech, dwóch z rzymskiej, a dwóch z ruskiej religiej, przysięgłych, od całego pospólstwa obranych, także i ławniczych czterech. A ci czterech burmistrzowie powinni kolejno przez rok cały rządzić po trzy miesiące, od pierwszej aż do drugiej elekcjej. Rządzącemu zaś w miejsce drudzy burmistrzowie pomocni być i jego słuchać powinni, a gdy pierwszy wytrzyma rząd swój przez trzy miesiące, drugiemu ustąpić powinien, i tak kolejno obchodzić się aż do ostatniego. Po wyjściu zaś roku znowu ma być od pospólstwa inszych burmistrzów elekcja, lub dawnych pro libitu aprobacja.

Sądy osobliwie burmistrzowskie, osobliwie lantwójtowskie, to jest u burmistrzów sprawy potoczne, a w wójtowskim sądzie lub lantwójtowskim sprawy uczynkowe i kryminalne sądzone być powinny. Protestacje, obdukcje i insze wszelkie na grunta, place, domy, sady i folwarki, przedażnym lub zastawnym sposobem, tak przez mieszczan chrześcian, jak i Żydów za wiadomością urzędu w księgach miejskich, u lantwójta zostających, zapisy zeznawane być powinny. A zapłata od nich, według zwyczaju, lantwójtowi należy, do sądu zaś każdego przez ekstrakt wyjęte i podane być mają. Pieczęć miejska zawsze w lantwójta zostawać powinna. Urząd zaś żadnych gruntów, placów, domów, sadów wakujących po zajętych lub zmarłych bez sukcessorów ludziach przedawać, arendować albo zastawiać nie powinien bez wiadomości dyspozycji zwirzchności zamkowej. W sądzie burmistrzowskim jeżeliby się która strona zdała być ukrzywdzona, może apelować do sądu wójtowskiego lub lantwójtowskiego; apelacja powinna być pozwolona do zwirzchności zamkowej. Którekolwiek przy tym prawa w mieście są cechowe, te wszystkie powinny podległe być prawu miejskiemu. A gdy się przytrafi sprawa jaka kryminalna, z lantwójtem, z burmistrzami zasiadać powinni cechmistrzowie przysięgli, także i do taksy na jakikolwiek podatek, aby braci swoim, przy taksie nie będącym, co uchwalono, donieśli. Gechmistrzowie wszelkich kunsztów braci swoich i czeladź cechu sądzić mogą, ale ich więzieniem w cechu karać nie mogą, tylko lantwójta o więzienie na obwinionego nalężące prosić mają. Lantwójt, także burmistrzowie, powinni być rady jednostajnej, w zgodzie i w miłości z sobą żyć, dochody swoje, które mieć będą w urzędzie (gdyż nikt darmo nie powinien pracować) między sobą dzielić, to jest jedne część lantwójtowi, a burmistrzom drugą. Od pieczęci i od pozwu lantwójtowi należy, chyba od takiego tylko pozwu do paju z burmistrzami albo przysiągłymi pość powinno, kiedy w radzie wszyscy siedzą i pozew stronie przeciwko świadkom pozwolą także, i od apelacji pisarzowi miejskiemu na potariumn i słudze miejskiemu na kurne i wiwendę powino się pospólstwo i Żydzi składać. Dziesiątnicy, których urząd ma obrać we wszelkich potrzebach miejskich i zamkowych, powinni być posłuszni, a osobliwie podczas jarmarków, na których wartę mają z żołnierzem zamkowym dla rozgromienia tumultów i wszelkiego bezpieczeństwa, a gdy dobosz miejski uderzy w bęben czyli na szarwark, czyli na wartę, lub na inszą jakąkolwiek potrzebę, stanąć powinni przed lantwójta wszyscy, pod winą zamkową i więzieniem miejskim, pytać się, na co bębniono, a dowiedziawszy się, każdy ze swoim dziesiątkiem ma stanąć, a dopiro lantwójt powinien ich z ludźmi ordynować gdzie potrzeba, czyli na szarwark, czyli na wartę do bram i wałów, także i do zamku podczas niebezpiecznych czasów. Na którą i Żydzi powinni wysyłać. A oprócz tego Żydzi sami sobie powinni nająć stróża.do pilnowania kramnic; miasto zaś całe, tak chrześcianie, jako i Żydzi dla ostrożności ognia w mieście powinni mieć stróża; także na domach i winnicach aby były drabiny, niemniej przykadki z wodą i bosaki żelazne, mieć powinni. A gdy kto zechce mieszczaninem zostać, powinien dać o sobie świadectwo, jeżeli jest rodu uczciwego, i ma się opowiedzieć urzędowi o osiadaniu swym, panu wiernym i miastu, a prawu miejskiemu podległym, przysięgłym i obowiązanym ma być. Także rzemieśnik każdy niema być wprzód do cechu za brata przyjęty, póki się nie oznajmi należycie urzędowi i póki nie przysięży miastu na wierność. Mieszczanin zaś każdy na obronę miasta” i zamku, także i przedmieszczanie na Wygnance za Seretem mieszkający, powinni mieć rusznice, proch i kule, Żydzi także zarówno z mieszczanami podczas niebezpiecznych czasów ze strzelbą wychodzić powinni na wartę. Parkany albo palisady według dawnego zwyczaju powinny być wokoło miasta, naprzód ma być miejska chrześciańska ściana na gościńcu buczackim do bramy, a od bramy aż do grugiej baszty jagelnickiej; lcahału zaś żydowskiego ma być ściana parkanu od bramy murowanej kamienieckiej aż do rzeki Seretu; w inszych zaś miejscach wszystkich z włościów do Czortkowa należących powinni poddani spoinie postawić parkan lub palisady. Intrata urzędowi ma być jarmarkowe dorocznie każde po groszu od woza, a od bydła przedażnego nic. Kłoda do zboża ma być pod urzędem i dozorem miejskim, aby miara była sprawiedliwal), a intrata od niej urzędowi miejskiemu na potrzeby miasta należyć będzie. Te zaś pienądze na potrzeby miejskie, to jest na reparacją bram, fort, na opatrzenie baszto w, a z tego jako i z szarwarkowego od Żydów arendarze urzędowi, a urząd całemu miastu oddawać powinni. W handlach miejskich wszelkich, tak kupieckich, jako i przekupnich, jako też i miary we młynie, bez' pretensji jednak wymiaru do arendy zamkowej należącego przestrzegać urząd miejski, aby był należyty porządek, powinien. A że kłoda na tym miejscu, gdzie teraz stoi, stać zawsze będzie; przeto aby przekupki z chlebem i owocami co kwartał na inszą z trzech pirzaj rynkowych, to jest na pirzaj idącą od mostu ku kościołowi, drugą gdzie kościoł stoi, i trzecią leżącą od mostu ku szkole żydowskiej, także z inszemi pożywnościami przenosiły się, urząd miejski dojrzeć tego powinien. Mieszczanin każdy w rynku mieszkający czynszu do zamku po złotych polskich trzy; zatylny po złotych dwa. wałowy po złotemu jednemu (wyjąwszy tych, ktorzyby'na zatyłku mieszkali albo na wale, a równą z rynku mieszkającym mieli kondycją) dawać powinien. Przedmieszczanie zaś za walem i na Wygnance mieszkający po złotych dwa dawać powinni. Rogowszczyzna na konie i bydła stanownych po złotemu jednemu, a od dwurocznika po groszy piętnaście, do intraty pańskiej należeć będzie. Dziesięciny owczej powinni dawać mieszczanie dwudziestą owcę z jagnięciem, a do porachunku jarcząt dwoje na owcę jedną. A co nie zajdzie na dziesięcinę od tego po groszy osim, i od jarcząt dwojga po groszy osim, tak też od świni roczniaka groszy osim, półroczniaka groszy cztery. Pszczelnej dziesięciny należy do dworu dziesiąty pień do wspodobania; a co nie zajdzie do dziesięciu, Oczkowego po groszy sześć należy się od każdego pnia. Młode zaś pszczoły, to jest roje, te dla nasienia zostawane będą, ale za nie stare do wspodobania także do dworu brać będą. Podymne grodowe powinni i Żydzi z chrześcianami płacić składając dom za dom rachować. Szarwarki powinni mieszczanie odbywać do młynów, gaci i mostów miejskich tyło, ile potrzeba będzie. Żydzi zaś że szarwarków robić nie będą, ale za to każdy z nich rynkowy po złotemu jednemu, a zatylny i wałowy po pół złotego do intraty miejskiej płacić powinni. A to mieszczanie powinni obracać na reparację miasta. Podwody albo powozy mieszczanie co roku odbywać będą z całego miasta i z przedmieściami po podwód dwadzieścia do Lwowa, albo do Potoka lub' Łucka, łub gdzieindziej za tyle mil, a in casu niewysyłania podwód, tedy za te podwody rachując każdą pod wodę po złotych osimnaście, do zamku zapłacić będą powinni. Wolno przytym będzie każdemu mieszczanowi winnice sobie pobudować, słody robić, gorzałkę kurzyć, piwa warzyć, miody sycić, a też różne trunki w domach swoich szynkować w szynku. A ci, którzy mieć będą kotły swoje gorzałczane czapką nakryte, powinni dawać do intraty zamkowej od całego kotła na rok po złotych osimnaście. Kocieł zaś zaciralny bez czapki ten wolnym zostawa, jednak od wysycenia na nim konwi miodu praśnego po groszy dziesięć i od waru piwa po złotemu jednemu do intraty zamkowej dawać będą, i znowu ciż mieszczanie kotły swoje mający zato, że zarzynków, obrzynków i tymi podobnych robót do dwora odbywać nie będą, po dwa złote'dać powinni. A gdy który mieszczanin nie mający kotła swego zechce sobie piwo warzyć i gorzałkę kurzym na wesele, praźniki, powinien będzie dawać do spustu gorzałki złotych dwa i od waru tyleż do intraty pańskiej. Wszyscy mieszczanie zakorki, obhorki, zarzynki, obrzynki, zakuski, obkuski na ten czas, kiedy potrzeba będzie, po dniu jednym do roku odbywać będą. A że wszystkie, którekolwiek się teraz znajdują sady, mieszczanie trzymają, więc według proporcji urodzaju w tychże sadach na zamek bez uczynienia jednak krzywdy zawięzano być ma. Urzędowych zaś miasta tego Czortkowa, jako to lantwójta i burmistrzów, dla prac ich na funkcjach mianych, od czynszów, rogowszczyzn i szarwarków wolnymi czynię. Przykazuję pozatym i to, aby w święta uroczyste dorocznie przez cały dzień, a w niedziela aż do ponieszporu po winnicach żądnej roboty nie było robić i zakładać tak chrześcianom, jako i Żydom, pod winą i karą zamkową i za doniesieniem klasztornym na obwinionego ściągać się mającą. Przy gruntach także wszystkich i sianożętach, jako zdawna używali mieszczanie dotychczas, przy tych wszystkich onych konserwuję, a nadto jeszcze łan pola. zaczynający" się od Popowego klina, a ciągnący się aż do granicy jagielnickiej "daję im. naznaczam i do miasta przyłączam. Mieszczanie zaś powinni mieć pobereżników dwóch na usługę miasta i urzędowi tłokę także raz do roku mieszczanie wszyscy odbywać i do folwarku zamkowego obrabiać powinni będą. Które to prawa, wolności i powinności, jako mieszczanom miasta mego dziedzicznego Czortkowa nadaję, pozwalam i naznaczam, tak, aby wre wszystkich punktach i kondycjach obserwowane i wykonane przez nich bido, zalecając i przykazując, onych i po nich następujących wiecznymi czasy przy tymże prawie i z sukcessorami moimi konserwować deklaruję. A ten przywilej ręką moją własną podpisany i pieczęcią moją znaczony. Pisany w zamku czortkowskim, dnia dwudziestego siódmego miesiąca marca roku Pańskiego tysiąc siedmset dwudziestego drugiego.

Stefan Potocki Ref. Kor.

Joachim Potocki Lw. Ge. S.






*        *        *