Публікація: Коструба Теофіль Матеріяли до історії м.Чорткова // Записки НТШ. - Том CL, Львів, 1929. - с.188-191.
Stefan z Potoka na Czortkowie, Połonny i Maciejewicach Potocki, Referendarz Koronny, Pułkownik Wojsk J. K. Mści Koronnych i Rzeczypospolitej.
Wszem wobec i każdemu zosobna,
komu o tym teraz i na potomne czasy wiedzieć będzie należało, wiadomo czynię.
Jako wszelkie na świecie państwa i prowincje, owszem i świat sam bez prawa i
należytego porządku stać nie mogą, tak w szczególności każde miasto bez tychże
praw, porządku i swobód żadną miarą utrzymać się i obejść nie mogą.
Przeto ja, będąc z łaski i
dyspozycjej Boskiej iure legitimo dóbr miasta Czortkowa z przyległościami w
województwie ruskim, ziemi halickiej a powiecie trembowelskim leżących
dziedzicem, chcąc to miasto moje Czortków przez częste nieprzyjaciół koronnych
inkursje przed lat kilkunastu funditus zrujnowane ku jako najlepszemu stanowi,
porządkowi i rozmnożeniu przywieść, umyśliłem one nowymi prawami, wolnościami,
na miejscu starych zgubionych i przez przerzeczonych nieprzyjaciół pobranych
lub popalonych opatrzyć i udarować, w ten sposób.
Ponieważ tu w tych krajach nie
wszędzie jest taki zwyczaj, aby po miastach dziedzicznych wojtowie bywali,
tylko na ich miejsca lantwójtowie obierani bywają, zaczym w tym dalszej woli i dyspozycji mojej,
tudzież i akcessorów moich, wolne in posterum proiectu kreowanie wójta
zostawiwszy postanawiam, aby w niebytności wójta człowiek cnotliwy, wiarygodny,
rozumny i niepodejrzany za kandydata na lantwójtowstwo był od całego miasta
podany, a ten ma być ode mnie aprobowany i na urząd przysiąże. Inquantumby zaś
tenże lantwójt dla słusznych przyczyn zdał się być incapax urzędu swego, tedy
wolno będzie mnie dziedzicowi tego degradować, a inszego uczynić. Lantwójtowi
zaś wolno będzie przysiężnych czterech, których zechce z pospólstwa,
wiarygodnych, rozsądnych do sądu swego za akcessorów przybrać, nie ujmując nic
jednak zwyczajowi tutejszemu, gdzie w każdej sprawie burmistrze z lantwójtem za
siadają.
Burmistrzów powinno być czterech,
dwóch z rzymskiej, a dwóch z ruskiej religiej, przysięgłych, od całego
pospólstwa obranych, także i ławniczych czterech. A ci czterech burmistrzowie
powinni kolejno przez rok cały rządzić po trzy miesiące, od pierwszej aż do
drugiej elekcjej. Rządzącemu zaś w miejsce drudzy burmistrzowie pomocni być i
jego słuchać powinni, a gdy pierwszy wytrzyma rząd swój przez trzy miesiące,
drugiemu ustąpić powinien, i tak kolejno obchodzić się aż do ostatniego. Po
wyjściu zaś roku znowu ma być od pospólstwa inszych burmistrzów elekcja, lub
dawnych pro libitu aprobacja.
Sądy osobliwie burmistrzowskie,
osobliwie lantwójtowskie, to jest u burmistrzów sprawy potoczne, a w wójtowskim
sądzie lub lantwójtowskim sprawy uczynkowe i kryminalne sądzone być powinny.
Protestacje, obdukcje i insze wszelkie na grunta, place, domy, sady i folwarki,
przedażnym lub zastawnym sposobem, tak przez mieszczan chrześcian, jak i Żydów
za wiadomością urzędu w księgach miejskich, u lantwójta zostających, zapisy
zeznawane być powinny. A zapłata od nich, według zwyczaju, lantwójtowi należy,
do sądu zaś każdego przez ekstrakt wyjęte i podane być mają. Pieczęć miejska
zawsze w lantwójta zostawać powinna. Urząd zaś żadnych gruntów, placów, domów,
sadów wakujących po zajętych lub zmarłych bez sukcessorów ludziach przedawać,
arendować albo zastawiać nie powinien bez wiadomości dyspozycji zwirzchności
zamkowej. W sądzie burmistrzowskim jeżeliby się która strona zdała być
ukrzywdzona, może apelować do sądu wójtowskiego lub lantwójtowskiego; apelacja
powinna być pozwolona do zwirzchności zamkowej. Którekolwiek przy tym prawa w
mieście są cechowe, te wszystkie powinny podległe być prawu miejskiemu. A gdy
się przytrafi sprawa jaka kryminalna, z lantwójtem, z burmistrzami zasiadać
powinni cechmistrzowie przysięgli, także i do taksy na jakikolwiek podatek, aby
braci swoim, przy taksie nie będącym, co uchwalono, donieśli. Gechmistrzowie
wszelkich kunsztów braci swoich i czeladź cechu sądzić mogą, ale ich więzieniem
w cechu karać nie mogą, tylko lantwójta o więzienie na obwinionego nalężące
prosić mają. Lantwójt, także burmistrzowie, powinni być rady jednostajnej, w
zgodzie i w miłości z sobą żyć, dochody swoje, które mieć będą w urzędzie (gdyż
nikt darmo nie powinien pracować) między sobą dzielić, to jest jedne część
lantwójtowi, a burmistrzom drugą. Od pieczęci i od pozwu lantwójtowi należy,
chyba od takiego tylko pozwu do paju z burmistrzami albo przysiągłymi pość
powinno, kiedy w radzie wszyscy siedzą i pozew stronie przeciwko świadkom
pozwolą także, i od apelacji pisarzowi miejskiemu na potariumn i słudze
miejskiemu na kurne i wiwendę powino się pospólstwo i Żydzi składać.
Dziesiątnicy, których urząd ma obrać we wszelkich potrzebach miejskich i
zamkowych, powinni być posłuszni, a osobliwie podczas jarmarków, na których
wartę mają z żołnierzem zamkowym dla rozgromienia tumultów i wszelkiego
bezpieczeństwa, a gdy dobosz miejski uderzy w bęben czyli na szarwark, czyli na
wartę, lub na inszą jakąkolwiek potrzebę, stanąć powinni przed lantwójta wszyscy, pod winą zamkową i więzieniem
miejskim, pytać się, na co bębniono, a dowiedziawszy się, każdy ze swoim
dziesiątkiem ma stanąć, a dopiro lantwójt powinien ich z ludźmi ordynować gdzie
potrzeba, czyli na szarwark, czyli na wartę do bram i wałów, także i do zamku
podczas niebezpiecznych czasów. Na którą i Żydzi powinni wysyłać. A oprócz tego
Żydzi sami sobie powinni nająć stróża.do pilnowania kramnic; miasto zaś całe,
tak chrześcianie, jako i Żydzi dla ostrożności ognia w mieście powinni mieć
stróża; także na domach i winnicach aby były drabiny, niemniej przykadki z wodą
i bosaki żelazne, mieć powinni. A gdy kto zechce mieszczaninem zostać, powinien
dać o sobie świadectwo, jeżeli jest rodu uczciwego, i ma się opowiedzieć
urzędowi o osiadaniu swym, panu wiernym i miastu, a prawu miejskiemu podległym,
przysięgłym i obowiązanym ma być. Także rzemieśnik każdy niema być wprzód do
cechu za brata przyjęty, póki się nie oznajmi należycie urzędowi i póki nie
przysięży miastu na wierność. Mieszczanin zaś każdy na obronę miasta” i zamku,
także i przedmieszczanie na Wygnance za Seretem mieszkający, powinni mieć
rusznice, proch i kule, Żydzi także zarówno z mieszczanami podczas
niebezpiecznych czasów ze strzelbą wychodzić powinni na wartę. Parkany albo
palisady według dawnego zwyczaju powinny być wokoło miasta, naprzód ma być
miejska chrześciańska ściana na gościńcu buczackim do bramy, a od bramy aż do
grugiej baszty jagelnickiej; lcahału zaś żydowskiego ma być ściana parkanu od
bramy murowanej kamienieckiej aż do rzeki Seretu; w inszych zaś miejscach
wszystkich z włościów do Czortkowa należących powinni poddani spoinie postawić
parkan lub palisady. Intrata urzędowi ma być jarmarkowe dorocznie każde po
groszu od woza, a od bydła przedażnego nic. Kłoda do zboża ma być pod urzędem i
dozorem miejskim, aby miara była sprawiedliwal), a intrata od niej urzędowi
miejskiemu na potrzeby miasta należyć będzie. Te zaś pienądze na potrzeby
miejskie, to jest na reparacją bram, fort, na opatrzenie baszto w, a z tego
jako i z szarwarkowego od Żydów arendarze urzędowi, a urząd całemu miastu
oddawać powinni. W handlach miejskich wszelkich, tak kupieckich, jako i
przekupnich, jako też i miary we młynie, bez' pretensji jednak wymiaru do arendy
zamkowej należącego przestrzegać urząd miejski, aby był należyty porządek,
powinien. A że kłoda na tym miejscu, gdzie teraz stoi, stać zawsze będzie;
przeto aby przekupki z chlebem i owocami co kwartał na inszą z trzech pirzaj
rynkowych, to jest na pirzaj idącą od mostu ku kościołowi, drugą gdzie kościoł
stoi, i trzecią leżącą od mostu ku szkole żydowskiej, także z inszemi
pożywnościami przenosiły się, urząd miejski dojrzeć tego powinien. Mieszczanin
każdy w rynku mieszkający czynszu do zamku po złotych polskich trzy; zatylny po
złotych dwa. wałowy po złotemu jednemu (wyjąwszy tych, ktorzyby'na zatyłku
mieszkali albo na wale, a równą z rynku mieszkającym mieli kondycją) dawać
powinien. Przedmieszczanie zaś za walem i na Wygnance mieszkający po złotych
dwa dawać powinni. Rogowszczyzna na konie i bydła stanownych po złotemu
jednemu, a od dwurocznika po groszy piętnaście, do intraty pańskiej należeć
będzie. Dziesięciny owczej powinni dawać mieszczanie dwudziestą owcę z
jagnięciem, a do porachunku jarcząt dwoje na owcę jedną. A co nie zajdzie na
dziesięcinę od tego po groszy osim, i od jarcząt dwojga po groszy osim, tak też
od świni roczniaka groszy osim, półroczniaka groszy cztery. Pszczelnej
dziesięciny należy do dworu dziesiąty pień do wspodobania; a co nie zajdzie do
dziesięciu, Oczkowego po groszy sześć należy się od każdego pnia. Młode zaś
pszczoły, to jest roje, te dla nasienia zostawane będą, ale za nie stare do
wspodobania także do dworu brać będą. Podymne grodowe powinni i Żydzi z
chrześcianami płacić składając dom za dom rachować. Szarwarki powinni
mieszczanie odbywać do młynów, gaci i mostów miejskich tyło, ile potrzeba
będzie. Żydzi zaś że szarwarków robić nie będą, ale za to każdy z nich rynkowy
po złotemu jednemu, a zatylny i wałowy po pół złotego do intraty miejskiej
płacić powinni. A to mieszczanie powinni obracać na reparację miasta. Podwody
albo powozy mieszczanie co roku odbywać będą z całego miasta i z przedmieściami
po podwód dwadzieścia do Lwowa, albo do Potoka lub' Łucka, łub gdzieindziej za
tyle mil, a in casu niewysyłania podwód, tedy za te podwody rachując każdą pod
wodę po złotych osimnaście, do zamku zapłacić będą powinni. Wolno przytym
będzie każdemu mieszczanowi winnice sobie pobudować, słody robić, gorzałkę
kurzyć, piwa warzyć, miody sycić, a też różne trunki w domach swoich szynkować
w szynku. A ci, którzy mieć będą kotły swoje gorzałczane czapką nakryte,
powinni dawać do intraty zamkowej od całego kotła na rok po złotych osimnaście.
Kocieł zaś zaciralny bez czapki ten wolnym zostawa, jednak od wysycenia na nim
konwi miodu praśnego po groszy dziesięć i od waru piwa po złotemu jednemu do
intraty zamkowej dawać będą, i znowu ciż mieszczanie kotły swoje mający zato,
że zarzynków, obrzynków i tymi podobnych robót do dwora odbywać nie będą, po
dwa złote'dać powinni. A gdy który mieszczanin nie mający kotła swego zechce
sobie piwo warzyć i gorzałkę kurzym na wesele, praźniki, powinien będzie dawać
do spustu gorzałki złotych dwa i od waru tyleż do intraty pańskiej. Wszyscy
mieszczanie zakorki, obhorki, zarzynki, obrzynki, zakuski, obkuski na ten czas,
kiedy potrzeba będzie, po dniu jednym do roku odbywać będą. A że wszystkie,
którekolwiek się teraz znajdują sady, mieszczanie trzymają, więc według
proporcji urodzaju w tychże sadach na zamek bez uczynienia jednak krzywdy
zawięzano być ma. Urzędowych zaś miasta tego Czortkowa, jako to lantwójta i
burmistrzów, dla prac ich na funkcjach mianych, od czynszów, rogowszczyzn i
szarwarków wolnymi czynię. Przykazuję pozatym i to, aby w święta uroczyste dorocznie
przez cały dzień, a w niedziela aż do ponieszporu po winnicach żądnej roboty
nie było robić i zakładać tak chrześcianom, jako i Żydom, pod winą i karą
zamkową i za doniesieniem klasztornym na obwinionego ściągać się mającą. Przy
gruntach także wszystkich i sianożętach, jako zdawna używali mieszczanie
dotychczas, przy tych wszystkich onych konserwuję, a nadto jeszcze łan pola.
zaczynający" się od Popowego klina, a ciągnący się aż do granicy
jagielnickiej "daję im. naznaczam i do miasta przyłączam. Mieszczanie zaś
powinni mieć pobereżników dwóch na usługę miasta i urzędowi tłokę także raz do
roku mieszczanie wszyscy odbywać i do folwarku zamkowego obrabiać powinni będą.
Które to prawa, wolności i powinności, jako mieszczanom miasta mego
dziedzicznego Czortkowa nadaję, pozwalam i naznaczam, tak, aby wre wszystkich
punktach i kondycjach obserwowane i wykonane przez nich bido, zalecając i
przykazując, onych i po nich następujących wiecznymi czasy przy tymże prawie i
z sukcessorami moimi konserwować deklaruję. A ten przywilej ręką moją własną
podpisany i pieczęcią moją znaczony. Pisany w zamku czortkowskim, dnia
dwudziestego siódmego miesiąca marca roku Pańskiego tysiąc siedmset
dwudziestego drugiego.
Stefan Potocki Ref. Kor.
Joachim Potocki Lw. Ge. S.
* * *
